დერივაციული სარჩელი და მისი რეგულირება ქართულ კანონმდებლობაში

09.08.2021

ავტორი: ნანა თურმანიძე

კორპორაციული მართვის ფუნდამენტური პრობლემას წარმოადგენს აქციონერების დაცვა კომპანიის პრობლემებისგან, რომლებიც წარმოიქმნება საკუთრების კონტროლისგან გამიჯვნის გამო. მსოფლიოში აქციონერთა უფლებების იურიდიული დაცვა აღიარებულია, როგორც კორპორაციული მართვის აუცილებელი ელემენტი. ეს იურიდიული უფლებები აქციონერებს შიდა კორპორაციული მართვის მექანიზმების მრავალფეროვნებით უზრუნველყოფს, როგორიცაა ბორდში (დირექტორატში) მონაწილეობა, მენეჯმენტის თვითრეგულირება და სხვა. შიდა კორპორაციული მექანიზმების გარდა, კანონი აქციონერებს (პარტნიორებს) ასევე აძლევს შესაძლებლობას, სარჩელი შეიტანონ მენეჯერების წინააღმდეგ, როდესაც ისინი ხედავენ, რომ მენეჯერებმა შეუსაბამოდ გამოიყენეს თავიანთი კონტროლის პოზიციები.

საკორპორაციო სამართალში აქციონერების დერივაციული იგივე წარმოებული სარჩელები არის აქციონერთა სარჩელების სპეციალური კლასი, რომელიც საშუალებას აძლევს მინორიტარ აქციონერებს აღძრან სარჩელი კომპანიის სახელით  კორპორაციის ინსაიდერის წინააღმდეგ, რომლის მოქმედებამაც სავარაუდოდ ზიანი მიაყენა კომპანიას.  დერივაციული სარჩელი არის საკორპორაციო სამართლის მექანიზმი კორპორაციის პრობლემების მოსაგვარებლად, მაშინ როდესაც კორპორაციის ინსაიდერები, რომლებმაც უნდა წამოაყენონ მოთხოვნები, ზოგჯერ ინტერესთა კონფლიქტში არიან.  სარჩელის მიზანია უზრუნველყოს კორპორაციის პრობლემების გამოსწორება. ამასთან ამ ტიპის სარჩელები უკეთესია, ვიდრე საკლასო სარჩელები, სასამართლოების როლის შესასწავლად ეფექტურ კორპორაციულ მართვაში.  პირდაპირი სარჩელის დროს, ნებისმიერი ანაზღაურება პირდაპირ ერიცხება აქციონერებს.  დერივაციული სარჩელის დროს კი მიღებული შედეგი მიემართება კორპორაციას.

ჩვეულებრივ დერივაციული სარჩელები იურიდიულ საფუძველს  წარმოადგენს დირექტორების და ოფიცრების პირადი პასუხისმგებლობა, რომელიც ეკისრებათ თავიანთი ფიდუციური მოვალეობების დარღვევის გამო. მარტივი გასაგებია, რომ დირექტორები და ოფიცრები არ აღძრავენ კორპორაციის სახელით სარჩელს საკუთარი თავის წინააღმდეგ. შესაბამისად, დერივაციული სარჩელი აქციონერებს აძლევს შესაძლებლობას, დაიცვან თავიანთი ინტერესები იმ სამართალწარმოების გზით, რომლის წარმოებაც არ სურს კომპანიას. ამ დროს, მოსარჩელე აქციონერები  მოქმედებენ ყველა აქციონერის ინტერესებიდან გამომდინარე, ამრიგად, იყენებენ იურიდიულ მექანიზმს, რომელიც ეხება აქციონერებსა და მენეჯმენტს შორის არსებული კომპანიის პრობლემებს, რაც ეფექტურად აყენებს კორპორაციული მართვის საკითხებს წინაპლანზე. ამასთან, დერივაციული სარჩელები იყო ყველაზე ადრეული შეზღუდვა დირექტორის არასათანადო მენეჯმენტის გამო.  აშშ-ს უზენაესმა  სასამართლომ ჯერ კიდევ 1949 წელს Cohen v. Beneficial Industrial Loan Corp. საქმეზე დაადგინა რომ დერივაციული სარჩელი ”დიდი ხნის განმავლობაში იყო კორპორაციული მენეჯმენტის მთავარი მარეგულირებელი”.

იურიდიულ ლოტერატურაში გამოთქმული მოსაზრებით დერივაციული სარჩელები შეიძლება მოქმედებდეს როგორც შემაკავებელი საშუალება და არა როგორც მექანიზმები, იმისთვის რომ აქციონერებმა მიიღონ კომპენსაცია მენეჯმენტის არასწორი საქციელის გამო. ამ თვალსაზრისით,  სარჩელი იწვევს მენეჯმენტის ქცევის კორექტირებას, ვინაიდან იგი აცნობიერებს, რომ აქციონერების ყურადღება ახლა მის ქმედებებზეა ორიენტირებული.  

თუმცა დერივაციული სარჩელის აღძვრას აქვს თავისი წინაპირობები, რაც მეტ-ნაკლებად განსხვავებულია სახელმწიფოებს შორის. ამ მხრივ, საინტერესოა ქართული რეგულირებაც.

დერივაციული სარჩელის შესახებ ჩანაწერი საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონში პირველად   2008 წლის 14 მარტში გაჩნდა, რომელიც თავდაპირველად რეგულირებული იყო მხოლოდ სააქციო საზოგადოებასთან მიმართებით (მეწარმეთა შესახებ კანონის 53-ე მუხლის მე-5 პუნქტით), ხოლო 2014 წლის 31 ოქტომბრის საკანონმდებლო ცვლილებით რეგულირებული იქნა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ნაწილშიც (მეწარმეთა შესახებ კანონის 46-ე მუხლის მე-5 პუნქტით).

"მუხლი 53. აქციონერთა უფლება-მოვალეობები. მე-5 პუნქტი

თუ სააქციო საზოგადოებამ არ განახორციელა თავისი მოთხოვნა მესამე პირის მიმართ, აქციონერს შეუძლია საზოგადოების ნაცვლად და მის სასარგებლოდ თავისი სახელით შეიტანოს სარჩელი აღნიშნული მოთხოვნის განსახორციელებლად. იგი მიიჩნევა სათანადო მოსარჩელედ, თუ საზოგადოება აქციონერის წერილობითი მოთხოვნის მიღებიდან 90 დღის განმავლობაში არ აღძრავს სარჩელს მესამე პირის წინააღმდეგ ან ვერ დაასაბუთებს, რომ ასეთი სარჩელის აღძვრა ეწინააღმდეგება საზოგადოების ინტერესებს."

 განსხვავებით ევროპული ქვეყნებისგან, სადაც არც თუ ისე პოპულარულია დერივაციული სარჩელი ქართული კანონმდებლობა სარჩელის აღძვრის წინაპირობად არ იცნობს მინიმუმი წილის ფლობის ვალდებულებას საწარმოში.

ევროპის იურისდიქციების აბსოლუტურ უმრავლესობაში აქციონერებს შეუძლიათ წარმოადგინონ დერივაციული სარჩელი მენეჯმენტის წინააღმდეგ ფიდუციური მოვალეობის დარღვევის გამო. თუმცა სარჩელის აღძვრა ლიმიტირებულია საწარმოს წილის მინიმალური ოდენობის ფლობით.  ევროპის დიდ ქვეყნებში ყველა მინორიტარ აქციონერს არ შეუძლია აღძრას სარჩელი მენეჯმენტის წინააღმდეგ ფიდუციური მოვალეობის დარღვევის გამო. დერივაციული სარჩელის აღძვრის უფლება ენიჭება აქციონერებს, რომლებსაც აქვთ მინიმუმ 5% (ჩეხეთი, ესპანეთი, სლოვაკეთი) ან 10% (ავსტრია, ბულგარეთი, უნგრეთი, სლოვენია, შვედეთი). გერმანიამ ახლახანს შეამცირა 10 % ბარიერი 1% -მდე, იტალია 5% -დან 2.5% -მდე.

გარდა ამისა, დერივაციული სარჩელის მახასიათებლებისთვის საინტერესოა საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონში რეგულირების შედარება Model Business Corporation Act-თან (MBCA), რომელიც შემუშავებულია ამერიკის ადვოკატთა ასოციაციის მიერ და აყალიბებს საკორპორაციო სამართლის სტანდარტებს. დღესდღეობით  მოდელური აქტი მოქმედებს აშშ-ს 24 შტატში, რომელიც საკორპორაციო სამართლის სხვა მნიშვნელოვან საკითხებთან ერთად განსაზღვრავს დერივაციული სარჩელის აღძვრასთან დაკავშირებულ პროცედურებს. აქტის თანახმად,

• დერივაცული სარჩელი აღიძვრება აქციონერის მიერ;
• იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მოთხოვნა შესაბამის პირს მიაღწევს განსახილველად, იგი უნდა მიემართოს დირექტორთა საბჭოს, აღმასრულებელ დირექტორს ან კორპორაციის მთავარი ოფისის მდივანს.
• დეტალური თხოვნა არ არის საჭირო იმის გათვალისწინებით, რომ კორპორაციას შეუძლია დაუკავშირდეს აქციონერს განმარტებების მისაღებად, თუ კითხვა არსებობს.
• არცერთ აქციონერს არ შეუძლია დაიწყოს დერივაციული წარმოება მანამ, სანამ (i) წერილობითი მოთხოვნა არ გაკეთდება კორპორაციის მიმართ სათანადო ზომების მისაღებად და (ii) 90 დღის ვადა არ ამოიწურება წერილობითი მოთხოვნიდან, გარდა იმ შემთხვევისა თუ აქციონერს ადრე არ ეცნობება, რომ კორპორაციამ სარჩელის აღძვრის მოთხოვნა უარყო, ან თუ კორპორაციისთვის გამოუსწორებელი ზიანი არ მოჰყვებოდა 90 დღიანი ვადის ამოწურვას.

საქართველოს მოქმედი მეწარმეთა კანონი მართალია მსგავსად Model Business Corporation Act-ისა განსაზღვრავს დერივაციული სარჩელის აღძვრისთვის თავდაპირველ წერილობით მიმართვას საზოგადოებისადმი და 90 დღიან რეჟიმს, რომლის განმავლობაშიც საზოგადოებამ უნდა აღძრას სარჩელს მესამე პირის წინააღმდეგ ან დაასაბუთოს, რომ ასეთი სარჩელის აღძვრა ეწინააღმდეგება საზოგადოების ინტერესებს. თუმცა

• საერთოდ არ არეგულირებს თუ ვის წინააღმდეგ აღიძვრება დერივაციული სარჩელი და  არც საგამონაკლისო შემთხვევას არ იცნობს, რომლითაც  90 დღის ვადის გასვლამდე  აქციონერს შეეძლება დერივაციული სარჩელის აღძვრა.
• ასევე, ქართული კანონმდებლობით არ არის დაკონკრეტებული თუ საწარმოში უშუალოდ ვის უნდა მიემართოს დერივაციული სარჩელის აღძვრის მოთხოვნა განსახილველად.

 ამ მხრივ, საყურადღებოა საქართველოს მეწარმეთა შესახებ ახალი კანონი, რომელიც ძალაში შევა 2022 წლის 1-ელ იანვარს  და განსხვავებით მოქმედი მეწარმეთა შესახებ კანონისგან, რომელიც ძალას დაკარგავს ახალი კანონის ძალაში შესვლისას, უფრო დეტალურად მოაწესრიგებს დერივაციულ სარჩელს და შეიძლება ითქვას, რომ დაუახლოვდება Model Business Corporation Act-ის რეგულირებას.  ახალი კანონის თანახმად, დერივაციული სარჩელის მექანიზმი რეგულირებულია შემდეგნაირად:

"მუხლი 223. აქციონერის სარჩელი სააქციო საზოგადოების მოთხოვნიდან გამომდინარე

1. აქციონერს ან აქციონერებს უფლება აქვთ შეიტანონ სარჩელი თავისი სახელით და სააქციო საზოგადოების სასარგებლოდ სააქციო საზოგადოების კუთვნილი მოთხოვნის განსახორციელებლად, მათ შორის, სააქციო საზოგადოების თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ, მათ მიერ მოვალეობათა დარღვევით სააქციო საზოგადოებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების ან ზიანის ნაცვლად სააქციო საზოგადოებისთვის მიღებული სარგებლის გადაცემის ან ამგვარი სარგებლის მიღების უფლების დათმობის მოთხოვნით.
2. აქციონერი სათანადო მოსარჩელედ მიიჩნევა, თუ:
   ა) აქციონერის მიერ სარჩელის აღძვრის მოთხოვნით სააქციო საზოგადოებისადმი წერილობით მიმართვიდან გასულია 90 დღე,გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა სააქციო საზოგადოება ამ ვადის გასვლამდე უარს იტყვის სარჩელის აღძვრაზე და ამ ვადის დაცვამ შესაძლოა გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს სააქციო საზოგადოებას;             
   ბ) მოთხოვნის განხორციელება არ ეწინააღმდეგება სააქციო საზოგადოების უპირატეს ინტერესს.

 საკანონმდებლო ცვლილების მნიშვნელობა დერივაციულ სარჩელთან მიმართებით შეიძლება რამდენიმე ნაწილად დავყოთ:

1. ახალი კანონი მსგავსად  Model Business Corporation Act-ისა ითვალისწინებს საგამონაკლისო შემთხვევას, როდესაც აქციონერს 90 დღის ლოდინის გარეშე შეუძლია აღძრას დერივაციული სარჩელი - ეს არის მომენტი როდესაც საწარმოს 90 დღის გასვლამდე ვადის დაცვამ შესაძლოა გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს სააქციო საზოგადოებას (ან შპსს);
2. მეორე მხრივ - ახალმა კანონმა მსგავსად Model Business Corporation Act-ისა დააზუსტა, რომ დერივაციული სარჩელი აღიძვრება, მათ შორის საზოგადოების თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ.
3. ასევე, ახალი კანონის თანახმად - სათანადო მოსარჩელის მიერ დერივაციული სარჩელის მოთხოვნის განხორციელება არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს საწარმოს უპირატეს ინტერესს, რაც გულისხმობს მაგალითად, შემთხვევას, როდესაც მართალია საწარმოს სარჩელის აღძვრით შესაძლოა ბევრად დიდი ზიანი მიადგეს და ამიტომაც, საწარმოს ინტერესი არ არის სარჩელის აღძვრა. მაგალითად, იმ შემთხვევა თუ საწარმოს აქციები დაშვებულია ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე, საწარმოს შეიძლება არ ჰქონდეს დერივაციული სარჩელის აღძვრის ინტერესი, რამდგან  ფასიანი ქაღალდების ბაზარი არის მოწყვლადი და  დერივაციული სარჩელის აღძვრა შესაძლოა აისახოს აქციების ფასის ცვლილებაზე.

ცალსახაა, რომ საქართველოს მეწარმეთა შესახებ ახალი კანონი აღმოფხვრის იმ ხარვეზებს, რაც დამახასიათებელია მოქმედი მეწარმეთა შესახებ კანონისათვის და დადებით გავლენას იქონიებს ქართულ სასამართლო პრაქტიკაზე. ამასთან, უფრო მეტად დაახლოვებს დერივაციული სარჩელის რეგულირებას  Model Business Corporation Act-თან.

საკვნაძო სიტყვები: საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონი, საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონპროექტი, მოდელური აქტი, დერივაციული სარჩელი

 ბიბლიოგრაფია

1. Ferris, Stephen P. and Lawless, Robert M. and Makhija, Anil K., Derivative Lawsuits as a Corporate Governance Mechanism: Empirical Evidence on Board Changes Surrounding Filings (September 2001).
2. THE PUBLIC AND PRIVATE FACES OF DERIVATIVE LAWSUITS, ROBERT B. THOMPSON & RANDALL S. THOMAS A revised version of this paper is forthcoming Vanderbilt Law Review (2004);
3. Kocaoglu, Kagan (March 2008). "A Comparative Bibliography: Regulatory Competition on Corporate Law". (Georgetown University Law Center Working Paper). 
4. No Derivative Shareholder Suits in Europe - A Model of Percentage Limits and Collusion Kristoffel R. Grechenigand Michael Sekyra
5. საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონი;
   https://matsne.gov.ge/ka/document/view/28408?publication=69  [25/06/2021]
6. საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონის პროექტი;
   https://matsne.gov.ge/ka/document/view/4962987?publication=0 [25/06/2021]
7. Model Business Corporation Act (Revision 2016)